СОЦИОЛОГИЧ ДЭВИД РИСМЕН

Дэвид Рисмен
David Riesman
Мэндэлсэн он:	1909 оны есдүгээр сарын 22
Мэндэлсэн газар:	Пенсильвани муж улс, Филадельфи хот
Бие барсан он:	2002 оны тавдугаар сарын 10 (92 насандаа)
Бие барсан газар:	Нью-Йоркийн Бинхэмтон
Харьяалал:	АНУ
Шинжлэх ухааны хүрээ:	Хууль зүйн ухаан, социологи
Ажлын газар:	Чикаго Их Сургууль Буффало дахь Нью Йоркийн Их Сургууль Харвардын Их Сургууль
Альма-матер:	Харвардын Их Сургуулийн Хууль Зүйн Сургууль
Гавьяа, шагнал:	Хүмүүнлэг үйлсийн Алексис де Токвилийн нэрэмжит шагнал (1980 он)

Дэвид Рисмен (Англи хэлнээ: David Riesman; 1909 оны есдүгээр сарын 22, Пенсильвани муж улс, Филадельфи хот — 2002 оны тавдугаар сарын 10, Нью Йорк, Бинхэмтон) — нь Америкийн социологич, хуульч, элит судлалын орчин үеийн томоохон төлөөлөгчдийн нэг болно.

Рисмен Герман гаралтай еврей гэр бүлээс гаралтай. Рисменыг эцгийнх нь нэрээр Дэвид хэмээн нэрлэж болжээ. Эцэг Дэвид Рисмен нь Пенсильваны Цэрэг-Анагаах Ухааны Сургуулийн профессор, эмч хүн байжээ.

Бага Рисмен ч удмын алдартнуудаасаа хождолгүй 1931 онд биохимийн чиглэлээр докторын зэрэг хамгаалсан байна. Дараагаар нь Харвардын Хуулийн Сургуульд үргэлжлүүлэн суралцаж 1934 онд хууль цаазын ухааны профессор болсон байдаг.

1934-1935 онуудад Рисмен Бостонид хууль зүйн ажил эрхэлсэн.

1935 оноос Буффало дахь Хууль Зүйн Их Сургуульд дөрвөн жилийн туршид багшилжээ. Буффалод тэрээр иргэний эрх чөлөөний сэдвээр олон өгүүлэл нийтлүүлсэн байна. Энэ үеийн судалгааны чиглэл нь хүний нэр төр, алдар хүндийг хууль шүүхийн өмнө хэрхэн үр дүнтэй хамгаалах вэ гэсэн асуудалд төвлөрч байв.

1940-өөд оны дунд үе гэхэд хуульчдын дунд Рисмен ихэд нэр олсон байна.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Нью Йорк хотод тойргийн прокуророор ажилласан байна.

Дайны дараа Чикаго Их Сургуульд багшилж, соёл, хувь хүний амин үзлийн талаар лекци унших болжээ.

1941 онд Колумбын Их Сургуульд багшлах болсон.

1946 онд Чикаго Их Сургуулийн нийгмийн шинжлэх ухааны профессороор томилогдож, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийг судлах судлаачдын багийг ахлах болсон. 1948 оноос  «Ганцаардсан олон түмэн» номынхоо нэгдүгээр бүлгийг бичиж эхэлсэн байна. Рисмены судалгааны арга нь олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн мэдээллийн агуулгыг судлах болон сурвалжлага байв. Эдгээр аргуудын тусламжтайгаар америкчуудын зан чанарт гарсан өөрчлөлтийг тодорхойлохыг зорьсон байна.

Нөр их ажлын үр дүнд Рисмены «Ганцаардсан олон түмэн» ном хэвлэгдэн гарчээ. Уг бүтээлдээ тэрээр өнөөгийн хүний ухамсар, зан байдалд нийгмийн өөрчлөлт, хувиралт хэрхэн нөлөөлж байгааг тогтоох оролдлого хийсэн байна. Эндээс Рисмен Өрнөдийн нийгмүүдэд хүн үйлдвэр, худалдаа чөлөөтэй эрхлэх эрмэлзэл бүхий идэвхтэй субьектээс эрэлт, хэрэгцээндээ хавчигдаж, бюрократи байгууллагад захирагдсан гадагшаа баримжаалал бүхий бие хүн болж хувирч байна гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ.

1952 онд Рисмены ээлжит бүтээл «Цухалдсан олон доторх хүн» нэрт ном гарсан нь «Ганцаардсан олон түмэн» зохиолын шууд үргэлжлэл байв. Торстейн Веблены үзэл санааг судалсны эцэст «Т. Веблен – шүүмжлэлт тайлбар» зохиол нь нийтлэгджээ. Мөн 1954 онд орчин үеийн хүний ганцаардал нийгмийн түгээмэл үзэгдэл болж буй тухай санаа дэвшүүлсэн «Индивидуализмийг хянан үзэхүй» бүтээлээ гаргасан байна.

1980 онд хүмүүнлэг үзэл санаа хөгжүүлсний учир Алексис де Токвилийн нэрэмжит шагнал хүртсэн байна. Рисмен нийтдээ 15 орчим томоохон хэмжээний ном бичсэн байдаг.

БЭЛТГЭСЭН: УЛС ТӨР СУДЛААЧ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ЧАРЛЬЗ РАЙТ МИЛЛСИЙН СОЦИОЛОГИ

XX зууны Америкийн хайв эрдэмтэн, социологич нь Колумбын Их Сургуулийн профессор Чарльз Райт Миллс (Англи хэлнээ: Charles Wright Mills; 1916-1962 он) билээ. 

Чарльз Райт Миллс 1916 оны наймдугаар сарын 28 нд Техас муж улсын Уэйко хотод даатгалын ажилтан Чарльз Гровэр Миллс (Charles Grover Mills), Фрэнсис Райт Миллс (Frances Wright Mills) нарын гэрт мэндэлжээ. Тэрээр төрөлх нутагтаа 23 нас хүртлээ амьдарчээ. 1934 онд Далласын Техникийн Сургуулийг дүүргэж 1935 онд Техасын Их Сургуульд элсэн орж улмаар 1939 онд социологийн ухаанаар төгссөн байна. Их сургуулиа төгсөх үедээ Миллс «American Sociological Review», «American Journal of Sociology» гэх эрдэм шинжилгээний нэр хүнд бүхий хоёр цувралд өгүүллээ нийтлүүлсэн байна. 

Техаст Миллс социологийн чиглэлээр магистрантурт суралцаж байсан Дороти Хэлэн Смит (Dorothy Helen Smith) гэгчтэй танилцаж улмаар эхнэр, нөхөр болцгоожээ. Эмэгтэйчүүдийн Оклахома Коллежийг худалдааны чиглэлээр дүүргэсэн Дороти эмэгтэйчүүдийн байгууллагад захиралын туслахаар ажиллаж Миллсийг докторын зэрэг хамгаалж байхад гэр бүлээ тэжээж байв. Нөхрийнхөө докторын ажлын үзэл санааг хянан байцаах, алдааг нь ариутган шүүх зэргээр Миллсийн ажилд онцгой тусалдаг байсан гэдэг. 1940 оны наймдугаар сард Дороти, Чарльз нар хоёр тийш болсон ч 1941 оны гуравдугаар сард дахин нийлж 1943 оны нэгдүгээр сарын 15 нд охин Памела нь мэндэлжээ.

1942 онд Миллс Мэдисон дахь Висконсин Их Сургуульд «Прагматизмийн социологи тайлбар: Социологи мэдлэгийн тэмдэглэл» сэдвээр социологийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан байна. Хамгаалуулах зөвлөл Миллсийн бүтээлийг хурцаар шүүмжилсэн ч эрдмийн зэргээ авч чадсан юм. 1942 оны эхээр Милсс гэр бүлийнхээ хамт Висконсин муж улсыг орхиж Мэриландын Их Сургуульд социологийн тэнхимийн доцент багшаар томилогдсон байна.

Үзэл санааны хувьд Жон Дью (John Dewey), Жорж Хэрбэрт Мид (George Herbert Mead), Ховард Паул Беккер (Howard Paul Becker), Макс Вебер (Max Weber), Карл Манхейм (Karl Mannheim), Карл Маркс (Karl Marx) нарын нөлөөн дор байсан нь хожмоо Миллсийг элит судлал дахь зүүний радикал урсгалын томоохон төлөөлөгч (Алвин Уорд Гоулднерын хамт) болоход хүргэсэн байна. 1941-1945 онуудад Мэриландын Их Сургуульд багшлахын зэрэгцээ Ричард Хофштадтэр (Richard Hofstadter), Фрэнк Бүрт Фридэл (Frank Burt Freidel), Кэннэт Милтон Стэмп (Kenneth Milton Stampp) зэрэг эрдэмтэдтэй нөхөрлөж, америкийн нийгмийн тулгамдсан асуудлаар бүтээл хамтран бичиж нийтлүүлэх болжээ. Нэг үеийн эдгээр судлаачид дотроос Кэннэт Милтон Стэмп арай ахмад нэгэн (1912 онд мэндэлсэн) байв. Бусад нь бүгд 1916 оны үе тэнгийхэн байжээ.

1940-өөд оны үед Миллсийн өгүүллүүд «The New Republic», «The New Leader», «Politics» зэрэг сэтгүүлд нийтлэгдэх болсон. 1945 онд Нью-Йорк хот руу шилжиж, Поль Лазарсфельдийн удирдлага дор Колумбын Их Сургуулийн Нийгмийн Ахисан Төвшний Судалгааны Товчоонд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллах болжээ. Эсэргэн жилд хийх судалгааны ажлаа санхүүжүүлэх зорилгоор 2500 доллартай тэнцэх тэтгэлэгийг 1945 онд Гуггэнхайм Сангаас авсан байдаг. 1946 онд Чарльз Райт Колумбын Их Сургуулийн социологийн тэнхимийн доцент багшаар томилогдсон байна. Энэ үед «Цагаан захтанууд: Америкийн дундаж анги» нэрт бүтээлээ бичсэн бөгөөд 1951 онд олны хүртээл болгожээ. Нью-Йорк хотод очсноор Миллс эхнэрээсээ холдож, улмаар 1947 онд хоёр тийш болсон байна.

1947 онд Колумбын Их Сургуулийн Нийгмийн Ахисан Түвшний Судалгааны Товчоонд хамт ажиллаж байсан Руфь Харпэр (Ruth Harper) гэгчтэй урагласан бөгөөд тэд хамтран «Эрх мэдлийн шинэ хүмүүс» (1948 он), «Цагаан захтанууд» (1951 он),  «Элитийн эрх мэдэл» (1956 он) зэрэг бүтээлүүд дээр ажилласан байна. 1949 онд Чарльз, Харпэр нар Чикаго орж, Чарльз Чикаго Их Сургуульд багшлах болсон. Нэг семестр ажилласны эцэст Колумбын Их Сургуульдаа эргэн ирж, 1950 оны долоодугаар сарын 1 нд социологийн ухааны профессор болжээ.

1955 оны долоодугаар сарын 14 нд түүний хоёр дахь эхнэрээс охин Кэтрин нь мэндэлжээ. Миллс 1956 оны долоодугаар сарын 1 нд социологийн ухааны тэргүүлэх профессор болсон. 1957 онд гэр бүлээрээ Копенгаген шилжиж, Копенгагены Их Сургуульд Фулбрайтын тэтгэлэгт багшаар ажилласан. Эх орондоо эргэн ирээд Миллс, Харпэр нар хоёр тийш болж 1959 онд гэр бүлээ бүрмөсөн цуцлуулжээ.

1959 онд Миллс украин гаралтай зураач Ярослава Сурмач (Yaroslava Surmach)-тай гэрлэсэн байна. Тэд Нью-Йорк муж улсын Роклендад төвхнөж, 1960 оны зургаадугаар сарын 19 нд хүү Николас Чарльз нь мэндэлжээ. 1960 оны наймдугаар сард Кубад очиж, «Сонсцгоо, янкуудаа Кубад хувьсгал өрнөж байна» нэрт илтгэлээ олны өмнө хэлэлцүүлсэн байна. Чарльз Райт Миллстэй уулзах үедээ «Элитийн эрх мэдэл» бүтээлийг нь Фидель Кастро өндрөөр үнэлсэн байдаг.

Бүхий л амьдралынхаа туршид Миллс амьсгалын дутмагшил өвчнөөр тарчилсан бөгөөд 1962 оны гуравдугаар сарын 20 нд ид хийж бүтээх 45 насандаа эл өвчний улмаас Нью-Йорк муж улсын Уэст-Найэк хотноо ажирчээ (Mills, 2000, pp. 5-17). Миллсийн анд, ойрын хамтран зүтгэгч Ирвинг Горовитц өгүүлснээр, Миллс хүн төрөлхтний түүхийн явцад үүссэн бүхий л нийгмийн социал бүтцийг судлах 10 дэвтэр «Харьцуулсан социологи» нэртэй бүтээл туурвихаар төлөвлөж байжээ.

Миллсийн үзэл санааны хувирал, өөрчлөлтийг гурван үед ангилж болох юм (Коровин, 1977, хуудсд. 5-8). Эхний үе нь 1939-1945 оны хоорон дахь цаг хугацааг хамарсан бөгөөд прагматизмд татагдах хандлага хүчтэй байв. Нийгэм, улс төрийн хүрээнд асуудлыг шийдвэрлэх зөв гаргалгаа нь прагматизм болно гэж Миллс үзэж байжээ. Колумбын Их Сургуульд багшлах болсноор Миллсийн үйл ажиллагааны хоёр дахь үе эхэлсэн бөгөөд 1946-1955 оны зурвас хугацааг хамарсан. Энэ үеийн нэг онцлог нь эмпирик баримт түшиглэсэн судалгааны ажлууд түлхүү хийгдсэнд оршино. Нэрт судлаач Ж. Ландбэргийн судалгааны багт ажиллахын зэрэгцээ Америкийн томоохон хотуудад судалгааны материал цуглуулах болсон. Ганц Нью-Йорк муж улсад л гэхэд 30 гаруй хотод судалгаа хийжээ. Үүний үр дүнд «Жижиг бизнес ба иргэний дайн», «Цагаан захтанууд» зэрэг зохиолууд бичигдсэн байна. 1956-1962 оны хоорон дахь үед шүүмжлэлт сэтгэлгээ ноёрхох болсон. Улс төрийн хэт барууны бодлого, зэвсгээр хүч түрэх санааг шүүмжилж, марксист философид таатай хандах болжээ. Энэ үеийг гол бүтээл нь «Элитийн эрх мэдэл», «Социологи төсөөлөл» юм.

Чарльз Р. Миллсийн социологи

Америкийн радикализмын “загалмайлсан эцэг”, «орчин цагийн Веблен» Чарльз Миллсийн үзэл санаа социологийн шинж чанартай байв. Т. Парсонс, Э. Шилз, Д. Белл, Т. Боттомор, С. Липсет нар Миллсийн үзэл санаа, онолд шүүмжлэлтэй хандсан байдаг. Америкийн нийгэм өөрийн үнэт зүйлстэйгээ зөрчилдөх болсныг Миллс гярхай ажиглажээ.

Орчин үед шинжлэх ухааны мэдлэгийн хөгжилд саад бологч гол зүйл нь «хийсвэрлэгдсэн эмпиризм» гэж Миллс үзжээ. Өөрөөр хэлбэл, «хийсвэрлэгдсэн эмпиризм» бий болсноор нийгэм, улс төрийн үзэгдэл, үйл явцыг бодитойгоор судлах, үнэлэх дүгнэлт өгөх боломжгүй болсон. «Хийсвэрлэгдсэн эмпиризм» судалгааны байгууллагуудыг томоохон пүүс, компани, засгийн газар, арми, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сангийн эрх ашигт үйлчлэх дүрэм, журамд захирагдсан бюрократи бүтэц болгон хувиргаж байна. Эрдэмтэд асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг хайхаасаа илүүтэйгээр мэдээлэл цуглуулах, хэмжих, тооцоолол хийхэд анхаарах болсон. Тэд нийгэм, олон нийтэд бус, хөрөнгө, чинээтэй, хүчирхэг ивээн тэтгэгчид үйлчилж байна.

Америкчуудын өнөөгийн шинжлэх ухаан, боловсролын тогтолцоо нь их сургуулийн том толгойтой профессоруудад хуваагдсан феодалын байгуулалтай адил байна. Хэн үзэл санаандаа үнэнч биш байна, тэр шахагдаж, хэн профессороо тахин шүтэж, үзэл санаанаасаа хазайхгүй явж чадна, тэр ахиж дэвшдэг байна. Сүүлээр Миллсийн энэ санааг судлаач А. Гоулднер, И. Горовитц нар хүлээн зөвшөөрсөн байдаг.

Миллс эрдэмтдийн үйл ажиллагааг судлаад захиргааны болон ивгээгч хэв шинжтэй судлаачид олширч буйг дурджээ. Үүний зэрэгцээ, өөрийн цаг үеийн судлаачдаа бүтээлч, шинийг санаачлах шинжээ алдсан хоосон цэцэрхэгчид болж хувирч байгааг гаргасан. Ингэж «хийсвэрлэгдсэн эмпиризм» Америкийн шинжлэх ухаанд бюрократи сэтгэлгээг бий болгож байна.

«Хийсвэрлэгдсэн эмпиризм»-ийг шүүмжлэх явцдаа Миллс «их онол» гэсэн үзэл баримтлалыг хөгжүүлсэн. Хэрэв «хийсвэрлэгдсэн эмпиризм» судалгааны арга, аргачлалыг чухалчилдаг бол «их онол» нь судалгааны ухагдахуунд анхаарал хандуулдаг гэжээ. Судалгааны ухагдахуунд анхарал хандуулагүйн улмаас П. Сорокины «Нийгмийн үйлдлийн бүтэц» зохиолын 817 хуудас, Т. Парсонсын «Нийгмийн тогтолцоо» бүтээлийн 50% хоосон цаас болж хувирсан гэж Милсс үзжээ. Х. Спенсер, О. Конт, Э. Росс, Э. Дюрхейм,К. Маннхейм, К. Маркс, Т. Веблен, Й. Шумпетер, М. Вебер нарын уламжлалыг сэргээх нь «хийсвэрлэгдсэн эмпиризм» бий болж, шинжлэх ухаан уналтад орох аюулаас аврагдах учиртай. Онолоо шүтээд аргаа умартах юм уу эсвэл аргаа чухалчлаад онолоо орхих нь сайн зүйл биш. Онол, арга зүй харилцан сүлэлдвээс сая үр дүнд хүрнэ гэдгийг Миллс онцолсон (Цьпник, 1964 ; Коровин, 1977).

ЭХ СУРВАЛЖИЙН ЖАГСААЛТ

Mills, C. W. (2000). C. Wright Mills: Letters and Autobiographical Writings . ( Kathryn Mills, & Pamela Mills, Eds.) Berkeley and Los Angeles, California: University of California Press.

Коровин, В. Ф. (1977). Основные проблемы «новой социологии» Райта Миллса. Москва: Изд-во МГУ.

Цьпник, А. Л. (1964 ). Современная буржуазная социология и ее критика Р. Миллсом . In Марксистская и буржуазная социология. Москва: Наука.

БЭЛТГЭСЭН: УЛС ТӨР СУДЛААЧ, УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

ГЕРМАНЫ СОЦИОЛОГИЧ ФРАНЦ ОППЕНХЕЙМЕР

Франц Оппенгеймер
Franz Oppenheimer
Мэндэлсэн он:	1864 оны гуравдугаар сарын 30
Мэндэлсэн газар:	Герман улс, Берлин хот
Бие барсан он:	1943 оны есдүгээр сарын (79 насандаа)
Бие барсан газар:	АНУ, Лос-Анжелес хот
Харьяалал:	Герман улс
Ажлын газар:	Иоханн Вольфганг Гётегийн нэрэмжит Франкфуртын Их Сургууль
Альма-матер:	Килькийн Их Сургууль

Франц Оппенхеймер (Герман хэлнээ: Franz Oppenheimer; 1864 оны гуравдугаар сарын 30. Герман улс, Берлин хот — 1943 оны есдүгээр сарын 30, АНУ, Лос-Анжелес хот) — нь Германы эдийн засагч, социологич нэгэн.

Цадиг намтар

Еврей гэр бүлээс гаралтай. Боловсролын хувьд эмч нэгэн. Фрайбург, Берлины их сургуулиудад эмчийн мэргэжлээр суралцаж (1885 онд төгссөн), арван жилийн туршид төгссөн мэргэжлээрээ ажилласан. Дараагаар нь социологи, эдийн засгийн ухаан (1908 онд Киль Их Сургуульд докторын зэрэг хамгаалсан) шимтэн сонирхох болсон. 1909-17 онуудад Оппенхеймер Берлины Их Сургуулийн доцент багш, 1917-29 онуудад Фрайбургийн Их Сургуульд профессороор ажиллаж, социологийн тэнхим толгойлж байсан (эрүүл мэндийн улмаас албаа орхисон). 1933 онд нацистууд засгийн эрхэнд гарсны сүүлээр гадагшаа цагаачилж, Францын Эрец-Исраэл Их Сургуульд лекци унших болсон. 1938 оноос АНУ руу цагаачилсан. Оппенхеймерийг өнөөгийн ихэнх судлаачид социал либерализмын сонгодог төлөөлөгчдийн нэг гэж үздэг байна.

Оппенхеймерийн арга зүй

Франц Оппенхеймер “Төр улс” (1908 он), дөрвөн дэвтэр “Социологийн тогтолцоо” (1922-1935 он) зохиолууддаа өөрийн социологи үзэл баримтлалыг тусгасан байна.  Арга зүйн хувьд Оппенхеймер эдийн засгийн үзэгдэл, үйл явцыг эрх зүйн хандлагаар тайлбарлах хандлагын хөгжүүлж байсан. Төр улсын үүслийн хувьд хүчирхийллийн онолыг баримталж байсан. Нүүдэлчин овог аймагууд газар тариалангийн, суурьшмал иргэдээ уулгалан дайрч боолчлох болсны үр дүнд олонхоо засаглах цөөнхийн мөлжлөгийн хэлбэр болох төр бий болжээ. Нийгмийн харилцаанд тэгш бус байдлыг халөах хамгийн үр дүнтэй арга нь төрөөр хамгаалагдсан үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг монополчлон өмчлөх явдлыг халж, хүн бүрт хөдөлмөрлөх, хөдөлмөрийн үр шимээ хүртэх тэгш боломжийг бүрдүүлэх явдал юм. Хамтран ажиллах, харилцан туслалцах замаар хамгийн бага сүйтгэлээр дээд зэргийн нэмүү өртөг бий болгосноор эдийн засгийн тэгш бус харилцааг халах боломжтой гэсэн санааг Оппенхеймер дэвшүүлсэн байдаг.

БЭЛТГЭСЭН: УЛС ТӨР СУДЛААЧ, ТӨРИЙН УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

АВСТРИЙН СОЦИОЛОГИЧ ГУСТАВ РАТЦЕНХОФЕР

Густав Ратценхофер (Gustav Ratzenhofer) (1842 оны долдугаар сарын 4, Вена – 1906 оны аравдугаар сарын 10, мөн тэнд) – Австрийн гүн ухаантан, социологич нэгэн. Системтэйгээр боловсрол эзэшиж чадаагүй. Гүн ухаанд бие даан суралцсан. Х. Спенсер, Л. Гумплович, А. Бастиан, Р. Иеринг нарын үзэл санааны нөлөөн дор байсан. Армид алба хаасны сүүлээр Вена хот дахь цэргийн шүүхийн ерөнхийлөгч болсон. Өөрийн эклектик гүн ухааны сургаалыг «монист позитивизм» хэмээн нэрлэсэн байна. Социологи нь гүн ухааны сургаалын бүрэлдэхүүн хэсэг мөн. Нийгмийн амьдралын гол хөдөлгөгч хүчин зүйл нь социал дарвинизмд оршин амьдрахын төлөөх тэмцэл гэж нэрлэгдсэн тэр зүйл болно. Түүний хувьд тэмцэл  – нийгмийн амьдралын үндсэн үйл явц байсан.

Ратценхоферийн улс төр, социологийн сургаалын голлох сэдэв нь хүн төрөлхтний холбооны хөгжлийн хувьсалын асуудал юм. Нийгмийн үзэгдэл нь физик, хими, биологийн үйл явц бөгөөд нарийчлан тодорхойлбол, хүний үндсэн зөн бэлгийн биологийн мөн чанар болно. Раценхоферийн үзсэнээр, хүний нийгэм өөрөө өөрийгөө хамгаалах, секс гэсэн хоёр зөн бэлгэд захирагддаг байна. Үр дүнд нь, хүний бүхий л нийгмүүдэд «үнэмлэхүй дайсагнал» ноёрхох болно. Дайсагнал, зөрчил бол хүй элгэний овог, аймагуудын дунд үүсэх хэвийн харилцаа юм. Хүч дорой нэгнээ хүчирхийлэх, булаан эзэрхэх, дордчлон боолчлох нь төр улс үүсэх нийгэм-эдийн засгийн үндэс болдог. Улс орнуудын хоорондын соёлын харилцаа хувь хүнийг эзэрхэх төрийн хяналтад хязгаар тавих бөгөөд урт удаан хугацаанд төрийн хяналтад хязгаар тавьсны үр дүнд соёл иргэншил цогцолно. Төрийн бүх институт дайны зорилгод үйлчилдэг хэдий ч аажимдаа энхийн зорилгод үйлчилж эхэлдэг байна. Ингэснээр төр улс уналтад орох нөхцөл бүрддэг юм. Төрийн эрх мэдлийн бүтцийг сайжруулах суурь хүчин зүйл болдог учир дайн хүн төрөлхтний түүхэнд дэвшилтэт үүрэг гүйцэтгэдэг хэмээн Ратценхофер үзсэн.

Бэлтгэсэн: Улс төр судлаач Нямаагийн ОТГОНБАЯР

Новая философская энциклопедия. В четырех томах. / Ин-т философии РАН. Научно-ред. совет: В.С. Степин, А.А. Гусейнов, Г.Ю. Семигин. М., Мысль, 2010, т. III, Н – С, с. 420.

АВСТРИЙН СОЦИОЛОГИЧ ГУСТАВ РАТЦЕНХОФЕР

(1842-1904 он) – Австрийн цэргийн онолч, социологи дахь социал-дарвинизмын урсгалын томоохон төлөөлөгчдийн нэг.

Ратценхофер – “Улс төрийн бодлогын мөн чанар, зорилго” (1893 он), “Социологи танин мэдэхүй” (1898 он), “Социологи. Хүний харилцааны позитив сургаал” (1907 он) зэрэг номын зохиогч юм.

Ратценхоферийн үзсэнээр, социологи нь нийгмийн хамгийн ерөнхий, түгээмэл зүй тогтлыг танин мэдэх нийгмийн шинжлэх ухаануудын үндэс болох философи мэдлэгийн бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Нийгмийн амьдралын үндсэн үзэгдэл, үйл явцад дараах зүйл багтана. Үүнд: хүн үржиж олшрох, өөрсдийгөө хамгаалах, хувь хүний болон нийгмийн хэв шинжүүд өөрчлөгдөх, оршин байхын төлөө тэмцэл өрнөх, арьстнуудын хоорондын дайсагнал явагдах, арьстнуудын ялгаварт байдал бий болох, орон зайн байршил, захирах, захирагдах ёс тогтох, нийгэмшилт, ашиг сонирхлын хувьсал, төр улс, дэлхийн хамтын нийгэмлэг зэрэг болно.

Мөн чанарын шинжлэх ухаан, оюун санааны шинжлэх ухааныг сөргүүлэн авч үзэх хандлагыг шүүмжилж нийгмийн зүй тогтол химийн, тэр дундаа биологийн зүй тогтолтой төстэй болохыг Ратценхофер онцолсон байна. Социологийн үндсэн зорилго нь байгаль, нийгмийн бүхий л үзэгдэлд байх туйлын хүч болсон “анхдагч өдөөгч”, “дотоод сонирхол”-ыг судлах, тодорхойлоход оршино.

Социал-дарвинизмын урсгалын томоохон төлөөлөгчдийн нэг учир Ратценхофер “дотоод сонирхол”-ыг оршин байхын төлөөх тэмцлийг нөхцөлдүүлэгч хүч, нийгмийн үйл явц, ухамсарыг зохицуулагч хүчин зүйл хэмээн тодорхойлсон байна.

Ратценхоферийн социологи сургаалын үндсэн хэсэг нь ашиг сонирхлын зөрчилдөөний үзэл баримтлал юм. Нийгмийн үйл явцын зөрчилдөөнт мөн чанарын талаарх Гумпловичийн үзэл санааг хүлээн зөвшөөрч нийгмийн амьдрал хувь хүн, нийгмийн бүлгүүдийн зөрчилдөөнт ашиг сонирхлын сөргөлдөөнд суурилдаг болохыг онцолсон. Түүний үзсэнээр, хүний ашиг сонирхол дараах таван хэв шинжтэй байна. Үүнд: прокреатив ашиг сонирхол (Үр удмаа үлдээх ашиг сонирхол), физиологи ашиг сонирхол (Хоол тэжээл олох), хувь хүний ашиг сонирхол (Өөртэйгээ ижил бусдад хүндлэгдэх, өөрийгөө хүндлүүлэх сонирхол), нийгмийн ашиг сонирхол (Гэр бүлийн болон бүлгийн сонирхол), трансцендент ашиг сонирхол (Итгэл бишрэл, шашин, шүтлэгийн сонирхол) зэрэг орно.

Нийгмийн зөрчил, мөргөлдөөнд туйлын, үнэмлэхүй утга дайлгаж асан Гумпловичоос ялгаатай нь, Ратценхофер нийгмийн амьдрал дахь зөрчил мөргөлдөөн, ашиг сонирхлын тогтолцоонд нийцтэй утга байж болно гэсэн санааг гаргасан байдаг. Зөрчил мөргөлдөөн анхдагч бөгөөд түгээмэл зүй тогтолтойг хүлээн зөвшөөрч байсан ч үүнийхээ зэрэгцээ зөрчил мөргөлдөөнд байх өөрийгөө бусниулагч, хөнөөгч шинжид тодорхой анхаарал хандуулсан байна. Түүний үзсэнээр, нийгмийн зөрчил, мөргөлдөөнийг даван туулах хамгийн боломжит, үр дүнтэй арга нь хүмүүсийн хамтын ажиллагаа юм. “Нийгмийн болон хувийн эрх ашгийг харилцан уялдуулах замаар” хамтын ажиллагаанд хүрч болох бөгөөд энэ үйл явцыг тэрээр социологийн тулгуур зүй тогтол хэмээн онцолсон байдаг. Ратценхоферийн хөгжүүлсэн нийгмийн зөрчил, мөргөлдөөнийг зохицуулах боломжийн талаарх үзэл санаа XX зууны Өрнө Дахины социологи сэтгэлгээний хөгжилд хүчтэй нөлөөлөл үзүүлсэн байдаг.

Оршин байхын төлөөх тэмцлийн онолыг цогц байдлаар боловсруулсан нь социологийн ухаанд оруулсан Ратценхоферийн чухал гавья гэдгийг олон судлаачид дурдсан байдаг. Энэ бүхнээс гадна, тэгш байдал, эрх чөлөө, интернационализм бол хэзээ ч үл хэрэгжих нийгмийн гаж мөрөөдөл гэдгийг Ратценхофер бүтээлдээ гаргасан. Хүчирхийлэл, захирах, захирагдах ёсны тухай, нийгмийн хөгжил арьстнуудын тэмцэл болох тухай, дайн нийгмийн хөгжлийн хэлбэр болох тухай Ратценхоферийн санаа геополитик гэх мэдлэгийн төрөл үүсч, хөгжихөд үлэмжхэн нөлөөлөл үзүүлсэн байдаг. Зарим талаар Густав Ратценхоферийн сургаалыг Германы нацизмийн үзэл суртал гэж үзэх хандлага байдгийг онцлох байна.

Бэлтгэсэн: Улс төр судлаач Нямаагийн ОТГОНБАЯР 

РОБЭРТО МИХЕЛЬС

Робэрто Михельс (Roberto Michels,1876 оны нэгдүгээр сарын 9, Көльн хотноо – 1936 оны тавдугаар сарын 3, Ром хотноо) – нь Италийн социологич, Европын улс төрийн социологийн сонгодог үеийн төлөөлөгч, улс төр судлаач, нам судлалын нэртэй онолч нэгэн.

Цадаг намтар

Франц гаралтай чинээлэг герман гэр бүлд мэндэлсэн. Герман (Мюнхэн, Лэйпциг, Халл), Англи, Франц (Сорбонн), Италийн их сургуулиудад суралцсан. Оюутан ахуй үедээ социал-демократ болон синдикалист үзэл санаанд татагдаж, 1907 он хүртэл Германы Социал-Демократ Намын гишүүн байсан боловч Макс Веберийн нөлөөгөөр шинжлэх ухааны ажилд бие сэтгэлээ зориулах болсон. 1907 онд Италид суурьшиж, Турины Их Сургуульд багшилсан. Энд байхдаа тэрээр Италийн цольд эрдэмтэн Гаэтано Москатай танилцаж, түүний нөлөөгөөр элитийн онолын үндсийг судалсан. Москагийн “улс төрийн ангийн” онолыг шимтэн сонирхож, улмаар XX зууны 20-оод оны үеэс Бэнито Муссолинигийн фашист дэглэмийг дэмжих болсон. Хэдийгээр герман гаралтай, олон жилийн туршид Базэлд эдийн засаг, статистикаар багшилсан боловч Италийг өөрийн эх орноо хэмээн үздэг тул 1913 онд иргэний харьяаллаа өөрчилсөн. 1926 оноос Ромд улс төрийн социологиор багшлах болсон. 1927 онд Чарльз Мерриамын санаачлан хэрэгжүүлсэн “Иргэн төлөвшүүлэхүй” нэрт олон улсын төслийн ажилд оролцсон байна. Михельс 1928 онд Италийн фашист намд гишүүнээр элссэн. Улмаар дучегийн зарлигаар Пэружэ дахь их сургуульд профессороор томилогдсон. Энд байхдаа Михельс “шинэ улс төрийн сэтгэлгээг” төлөвшүүлж, “фашист онолыг” хөгжүүлэхийн зэрэгцээ “мэргэшсэн фашист боловсон хүчин” бэлтгэх зорилго бүхий улс төрийн шинжлэх ухааны “фашист факультет” үүсгэн байгуулахад идэвхийлэн оролцсон.

“Италийн социалист хөдөлгөөн дахь хөрөнгөтөн, пролетари анги” (// proletariato e la borghesia nel movimento socialista italiano: Saggio di scienza sociografico-politica, 1908), “Ардчиллын нөхцөл дэх улс төрийн намын социологи” (Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie: Untersuchungen über die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens, 1911), “Италийн империализм” (L'imperialismo italiano, 1912), “Хавсарга социологийн асуудлууд” (Problemi de sociologia applicata, 1919), “Итали дахь фашизм, социализм” (Sozialismus und Fascismus in Italien, 1925), “Улс төрийн социологийн хичээл” (Corso de sociologia politica, 1927), “Эх оронч сэтгэлгээ” (Der Patriotismus: Prolegomena zu seiner soziologischen Analyse, 1929), “Улс төрийн социологийн анхдугаар лекц” (First Lectures in Political Sociology, 1949) зэрэг олон арван бүтээл нийтлүүлсэн.

Улс төрийн шинжлэх ухаанд оруулсан хувь нэмэр

Михельс улс төрийн шинжлэх ухаанд элитийн онол, нам, олон нийтийн хөдөлгөөн, бюрократи, ардчилал, ажилчны болон үйлдвэрчний эвлэлийн хөдөлгөөний асуудлаар дагнан судалгааны ажил хийсэн байдаг. XX зууны эхэн үеийн томоохон социологичдоос ялгаатай нь, Михельс хүйсийн эрх, үүргийн ялгаварт байдал, эх оронч сэтгэлгээ, хүн төрөлхтөний удмын сангийн сайжруулалт зэрэг этгээд гэж хэлж болохуйц асуудалд түлхүү анхаарал хандуулсан байна.  

Михельсийн судалгааны гол ололт нь “олигархийн төмөр хууль, зүй тогтол”-ыг нээсэнд оршино. Нам, хөдөлгөөн гэх мэт нийгэм, улс төрийн аливаа зохион байгуулалтын хэлбэр өөртөө олигархичлагдах хандлагыг тээж байдаг. Эрх мэдлийн цөм удирдлага, мэргэшсэн аппаратын гарт төвлөрөх, олон түмний болон байгуулагын энгийн гишүүдийн эрх, үүрэг хумигдах, удирдлага, удирдлагын бүтцээ хянах боломж алдагдах, байгууллагын үйл ажиллагааны анхдагч зорилго сарних зэрэг нь тухайн зохион байгуулалт олигархи шинжтэй болж буйн илрэл юм. “Хэнийг сонгосон, ямар этгээдийг төлөөлдөг байх нь хамаагүй. Зохион байгуулалт өөрөө ноёрхол бий болох хангалттай шалтгаан болдог. Хэн зохион байгуулалтын талаар ярина, тэр олигархийн талаар ярьж буй хэрэг юм”.  Намын зохион байгуулалт олигархи шинжид орох үйл явц нь дараах үе шаттай. Үүнд: 1. Манлайлал бий болно: 2. Манлайлал мэргэшиж, төлөвшинө: 3. Удирдлагын бюрократ бүтэц үүснэ: 4. Эрх мэдэл төвлөрнө: 5. Үзэл суртал удирдлага, удирдлагын бүтцийн зорилгодоо хүрэх арга хэрэгсэл болж хувирна: 6. Үзэл суртал, нийгмийн бодит байдлын хооронд зөрчил бий болж, үзэл суртлаа шинэчлэх санал, санаачлагууд гарч эхэлнэ: 7. Энгийн гишүүд, удирдлагын хоорондын харилцаа алсарч эхэлнэ: 8. Намын шийдвэр гаргах үйл явцад энгийн гишүүдийн нөлөөлөх боломж хумигдаж эхэлнэ: 9. Удирдлагын бүтцэд сөрөг байр суурьтай бүлэглэлүүдийн удирдлагыг элсүүлж эхэлнэ (кооптац) гэх мэт шинжийг багтаасан байна. Хувьсгалт намууд хүртэл гишүүнчлэлээ өргөжүүлэх бодлогоос татгалзаж сонгогчдынхоо хүрээг тэлэх бодлогод шилжсэн.

Ямар үзэл баримтлалыг дэмждэг нам байх нь хамаагүй бүгд олигархи шинжтэй болж эхэлдэг. Оршин буй нийгмийн байгууллаа өөрчлөх зорилго бүхий хэт зүүний намуудад хүртэл хөгжлийн явцад олигархи шинж бүрэлдэж, үйл ажиллагааны анхдагч зорилгоо гээх явдал байдгийг Михельс онцолсон байна. Намын удирдлагын ярианд хэт зүүний үг хэллэг хадгалагдах ч үнэн чанартаа анхдагч зорилгоосоо аль хэдийн хазаасан байдаг. Энэ бол зохион байгуулалтын хөгжлийн зүй ёсны үр дүн юм. Удирдлага нь энгийн ажилчдаас бүрдэх социалист намд хүртэл мэдлэг чадвар хуримтлагдаж, улс төрийн тэмцэлд татагдан орохын зэрэгцээ хууль тогтоох хуралд сонгогдсон тохиолдолд удирдлага, жирийн гишүүдийн дунд харилцаа алсардаг талаар Михельс онцолсон. Энэ нөхцөлд намын удирдлагын байр суурь зохион байгуулалтаас хамаарах бөгөөд улмаар анги, нийгмийн давхаргын бус, намын зохион байгуулалтын ашиг сонирхлыг илэрхийлэгч, хамгаалагч болж хувирдаг байна. Үүнээс гадна, намын удирдлага намын үйл ажиллагаанд хүчтэй нөлөөлж, нөөц, шийдвэр гаргах үйл явцад хяналтаа тогтоох замаар бодлого, төлөвлөгөөгөө хэрэгжүүлэхийн хэрээр улс төрийн зүүний радикал шинжээ алддаг талаар Михельс дурдсан. Өнөөгийн олон түмний намууд зохион байгуулалтын хэлбэрт шилжих нь зайлшгүй. Гэтэл зохион байгуулалтын гарцаагүй үр дүн нь олигархи хандлага болно. Ингэхлээр, оршин буй нийгмийн байгууллаа өөрчлөхийг хүсэгч зүүний намууд хүртэл олигархийн төмөр хуулиас ангид байж чаддаггүй гэсэн үг юм.

Ерөнхийдөө хүн төрөлхтөний нийгмийн хөгжлийн талаарх Михельсийн зураглал туйлын гутрангуй шинжтэй. Бид хичнээн ардчиллын тухай ярилаа ч ганц хүний, юм уу цөөнхийн дарангуйллаас ангид байж чадахгүй. Ардчилал өөрөө дарангуйллын нэг хэлбэр юм. Учир нь зохион байгуулалтын хэлбэрийг өөртөө тээж байдаг. Зохион байгуулалтын олигархи хандлага Михельсийн үзсэнээр зөвхөн захиргааны юм уу удирдлагын шинжтэй асуудал биш юм. Захиргааны, удирдлагын зэрэгцээ сэтгэл зүйн шинжтэй үзэгдэл болно.

Удирдан зохион байгуулах чадвартай, мэдлэг боловсролтой хүн төрөлхтөний цөөн тоот хэсэг бусдыг дагуулан манлайлах, ухуулан сэнхрүүлэх, удирдан жолоодох зөн совинтой бол хүн төрөлхтөний энгийн олонхийн хувьд өөрсдийг нь зохион байгуулж, удирдах, араасаа дагуулах чадвартай цөөнхийг ямагт хүсэмжилж байдаг. Сэтгэл зүйн шинжтэй энэ үзэгдэл өөрөө олигархийн хандлагыг үүсгэдэг байна.

Михельсийн үзэл санаа Г. Тард, Г. Лебон тэргүүтэй олон судлаачдын бүтээлд тусгалаа олсон байдаг. Хэдийгээр Михельс фашист онол, евгеник сургаалыг дэмжиж байсан ч түүний олигархийн төмөр хууль, зүй тогтлын талаарх үзэл санаа өнөөдөр ч шинжлэх ухааны үнэ цэнээ алдаагүй байна.

МОНГОЛЧИЛСОН: УДИРДЛАГЫН АКАДЕМИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР